(ای پیغمبر) از تو از حکم شراب و قمار میپرسند، بگو: در این دو کار گناه بزرگی است و سودهایی برای مردم، ولی زیان گناه آن دو بیش از منفعت آنهاست. و نیز سؤال کنند تو را که چه در راه خدا انفاق کنند؟ جواب ده: آنچه زائد (بر ضروری زندگانی) است. خداوند بدین روشنی آیات خود را برای شما بیان کند، باشد که تفکر نموده و عقل خود به کار بندید،
محل نزول:
این آیه در مدینه بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نازل گردیده است. [۲]
شأن نزول:
مفسرین[۳] گویند: جماعتى نزد رسول خدا صلى الله علیه و آله آمدند و گفتند: یا رسول الله درباره خمر فتوائى به ما بده زیرا عقل را زائل نموده و مال را از بین میبرد سپس این آیه نازل گردید، (صاحب کشف الاسرار گوید: پرسش کننده عمر بن الخطاب بوده است) و عبدالرحمن بن عوف نیز شبى جلسه اى را با دوستان خود ترتیب داده بود و به خوردن شراب پرداختند و در آن افراط کردند و با حالت مستى به خواندن نماز پرداخته و سوره کافرون را غلط قرائت کرده و به جاى آیه «لاأَعْبُدُ ما تَعْبُدُونَ» اعبد ما تعبدون خوانده بودند و نیز بجاى «لَکُمْ دِینُکُمْ وَلِیَ دِینِ» لکم دینکم الشّرک ولى دینى الاسلام خواندند، سپس آیه «لاتَقْرَبُوا الصَّلاهَ وَ أَنْتُمْ سُکارى » آیه ۴۳ سوره نساء (چنانکه در جاى خود نیز ذکر خواهد گردید) نازل گردید.
و درباره این قسمت آیه «وَ یَسْئَلُونَکَ ماذا یُنْفِقُونَ» مفسرین عامه و خاصه[۴] گویند: عده اى مانند عمرو بن الجموح یا معاذ بن جبل و ثعلبه نزد پیامبر آمدند و سؤال کردند که اموال خود را به چه کیفیت انفاق و بخشش نمایند سپس این آیه نازل گردید.[۵]
نکته ها
کلمه «اثم» به گفتهى راغب در مفردات، به کارى گویند که انسان را در انجام کارهاى خیر کُند و سست کند.
سؤال اوّلِ مردم دربارهى حکم خمر و میسر است. کلمه «خمر» به معناى پوشش است و لذا به پارچهاى که زنان سرِ خود را با آن پوشانده و مراعات حجاب مىکنند، «خمار» مىگویند. از آنجا که شراب، قدرت تشخیص را از عقل گرفته ودر واقع آن را مىپوشاند، به آن «خمر» مىگویند.
همچنین کلمهى «مَیسر» از «یسر» به معناى آسان است. گویا در قمار، طرفین مىخواهند مال همدیگر را به آسانى بربایند.
این آیه در پاسخ پرسش آنها مىفرماید: شرابخوارى و قماربازى، گناهان بزرگى هستند، گرچه ممکن است منافعى داشته باشند. چنانکه عدهاى از راه کشت انگور یا شراب فروشى و گروههایى با دایر کردن قمارخانه، ثروتى بدست مىآورند. در کتابهاى علمى وتربیتى، آثار وعوارض منفى شراب و قمار به تفصیل بازگو شده است.
در اینجا فهرستى از آنچه در تفسیرنمونه در باب زیانهاى شراب وقمار آمده است، مىآوریم:
۱٫ کوتاه شدن عمر.
۲٫ عوارض منفى در کودکان. مخصوصاً اگر آمیزشى در حال مستى صورت گیرد.
۳٫ گسترش فساد اخلاقى وبالا رفتن آمار جنایات از قبیل: سرقت، ضرب وجرح، جرائم جنسى و افزایش خطرات و حوادث رانندگى. از یکى از دانشمندان نقل شده است که اگر دولتها نیمى از شراب فروشىها را ببندند، ما نیمى از بیمارستانها و تیمارستانها را مىبندیم.
قمار نیز از جمله عوامل هیجان، بیمارىهاى عصبى، سکتههاى مغزى و قلبى، بالا رفتن ضربان قلب، بى اشتهایى، و رنگ پریدگى و … است. همچنان که بررسى کنندگان، سى درصد آمار جنایات را مرتبط با قمار دانستهاند. در ضمن قمار، در شکوفایى اقتصادى نقش تخریبى داشته و نشاط کار مفید را از بین مىبرد. در بعضى از کشورهاى غیر اسلامى نیز در
جلد ۱ – صفحه ۳۴۲
سالهایى قمار را ممنوع و غیر قانونى اعلام کردهاند. مثلًا انگلستان در سال ۱۸۵۳، شوروى در سال ۱۸۵۴ و آلمان در سال ۱۸۷۳ قمار را ممنوع اعلام کردند.
سؤال دوّمِ مردم دربارهى انفاق است که مىپرسند چه چیزى را انفاق کنند؟ آیه در جواب مىفرماید: «عفو» را! عفو در لغت علاوه بر گذشت و آمرزش به معناى حدّ وسط، مقدار اضافى، و بهترین قسمت مال آمده است و هر یک از این معانى نیز با آیه سازگار است و ممکن است مراد از عفو، همهى این معانى باشد. یعنى اگر خواستید انفاق کنید، هم مراعات اعتدال را نموده و همهى اموالتان را یکجا انفاق نکنید تا خود نیازمند نشوید و هم در موقع انفاق، از بهترین اموال خود بدهید. چنانکه قرآن در جاى دیگر مىفرماید: «لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ» «۱» به نیکى نمىرسید مگر از آنچه دوست دارید انفاق کنید.
در تفاسیر آمده است که تحریم شراب به صورت تدریجى بوده است. زیرا اعراب، گرفتار شراب بودند و لذا آیات، به تدریج آنها را آماده پذیرش تحریم نمود. ابتدا این آیه نازل شد:
«تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَراً وَ رِزْقاً حَسَناً» «۲» از انگور، هم نوشابهى مست کننده و هم رزق نیکو بدست مىآید. یعنى شراب، رزق حسن نیست. بعد این آیه نازل شد: «فِیهِما إِثْمٌ کَبِیرٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُما أَکْبَرُ» ضرر شراب و قمار براى مردم، بیشتر از منفعت آنهاست. و سپس این آیه نازل شد: «لا تَقْرَبُوا الصَّلاهَ وَ أَنْتُمْ سُکارى» «۳» به هنگام نماز نباید مست باشید. و در خاتمه حرمت دائمى و علنى بیان شد؛ «إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ … رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ» «۴» شراب و قمار … نجس و از اعمال شیطان هستند.
پیام ها
۱- شراب و قمار، هر دو عامل فساد جسم و روح و مایهى غفلت هستند. لذا در قرآن در کنار هم مطرح شدهاند. «الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ»
۲- از اندیشه و امنیّت، پاسدارى کنید. با تحریم شراب، از عقل و فکر، و با تحریم
«۱». آلعمران، ۹۲٫
«۲». نحل، ۶۷٫
«۳». نساء، ۴۳٫
«۴». مائده، ۹۰٫
جلد ۱ – صفحه ۳۴۳
قمار، از آرامش و سلامتى روحى و اقتصادى پاسدارى شده است. «فِیهِما إِثْمٌ کَبِیرٌ … وَ إِثْمُهُما أَکْبَرُ»
۳- در برخوردها، انصاف داشته باشید. بدىهاى دیگران را در کنار خوبىهاى آنها ببینید. آیه از منافع شراب وقمار چشم نمىپوشد وموضوع را به نحوى مطرح مىکند که قدرت تعقّل و تفکّر در انسان زنده شود. «فِیهِما إِثْمٌ کَبِیرٌ وَ مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُما أَکْبَرُ»
۴- در محرّمات گاهى ممکن است منافعى باشد. «مَنافِعُ لِلنَّاسِ»
۵- در جعل قوانین باید به مسئله اهمّ ومهمّ توجّه کرد. «مَنافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُما أَکْبَرُ»
۶- احکام الهى بر اساس مصالح و مفاسد است. «إِثْمُهُما أَکْبَرُ»
۷- آشنایى با فلسفه احکام، گامى به سوى پذیرش آن است. «إِثْمُهُما أَکْبَرُ»