علی بن موسی بن جعفر(ع) معروف به امام رضا (۱۴۸–۲۰۳ق) هشتمین امام مذهب شیعهٔ دوازدهامامی است. او، از سال ۱۸۳ق، بهمدت بیست سال، امامت شیعیان را برعهده داشت و دورهٔ امامتش با خلافت هارون عباسی، محمدِ امین و مأمون عباسی همزمان بود.
امام رضا(ع) در سالهای واپسین، عمرش بهدستور مأمون، از مدینه به مَرْو در خراسان فراخوانده و ولیعهد مأمون شد. مورخان و عالمان شیعه ولایتعهدی امام رضا(ع) را مهمترین رویداد سیاسی زندگی او میدانند و میگویند امام بهاجبار مأمون، به این کار تن داده است.
با وجود این، برخی از مورخان بر این باورند که ورود امام رضا(ع) به ایران تأثیر مهمی بر گسترش شیعه در آن داشته است؛ زیرا وی در ورود به ایران، در هر شهری، با مردم دیدار میکرد و به پاسخهای آنان، برمبنای احادیث امامان پاسخ میگفت. همچنین با شرکت در جلسات مناظره با عالمان و ادیان و مذاهب مختلف و برتری علمی بر آنان، جایگاه علمیاش بهعنوان امام شیعه برای مردم آشکار میشد.
در شهرها و مناطق مختلف ایران، بناهایی چون مسجد و قدمگاه، بهنام امام رضا نامگذاری شده که محل اسقرار او در مسیر حرکتش به مرو بوده و این را نشانهٔ تأثیر آمدن امام رضا(ع) به ایران بر گسترش شیعه در این کشور میدانند.
حدیثی مشهور از امام رضا(ع) در سفر به ایران بیان شده که به نام سِلسِلهُالذَّهَب (زنجیرهٔ زرین) شناخته میشود؛ زیرا سلسلهٔ راویانش همه معصوماند. او این حدیث قدسی را در نیشابور برای جمعی از عالمان آنجا بیان کرده است. در این حدیث، توحید قلعهٔ خدا معرفی شده که هرکه وارد آن شود در امان است. سپس آمده البته این شروطی دارد که من از جملهٔ آنها هستم.
براساس دیدگاه بیشتر عالمان شیعه، امام رضا(ع) در ۵۵سالگی در طوس، بهوسیلهٔ مأمون مسموم شد و به شهادت رسید و در بقعهٔ هارونیه در روستای سَناباد دفن شد. او تنهاامام از میان امامان شیعه است که در ایران دفن شده است. حرم امام رضا در مشهد از مهمترین زیارتگاههای شیعیان است. حرم فاطمهٔ معصومه، خواهر او نیز در ایران واقع شده که مشهورترین آرامگاه این کشور، پس از حرم رضوی شمرده میشود.
درباره امام رضا(ع)، کتابهای بسیار و آثار ادبی متعددی مثل، شعر، رمان و فیلم تولید شده است. برخی از آنها بدین شرح است: کتاب اَلحیاهُ السّیاسیهُ لِلْامامِ الرّضا(ع)، نوشتهٔ سید جعفر مرتضی عاملی؛ کتاب اَلامامُ الرِّضا علیهالسلام؛ تاریخٌ و دراسهٌ، اثر سید محمدجواد فضل الله؛ کتاب حیاهُ الْامام علیِّ بنِ موسَی الرِّضا(ع)؛ دراسهٌ و تحلیلٌ، اثر باقر شریف قَرَشی؛ حکمتنامهٔ رضوی، از محمد محمدی ریشهری و همکاران؛ شعر «قطعهای از بهشت»، اثر حبیبالله چایچیان؛ شعر «با آلعلی هرکه در افتاد ورافتاد» اثر نسیم شمال و تابلوی ضامن آهو، اثر محمود فرشچیان.
تاثیر امام رضا بر گسترش شیعه در ایران
امام رضا تنها امام از امامان شیعه است که در ایران دفن شده است.[۶۱] رسول جعفریان آمدن امام رضا به ایران را یکی از عوامل گسترش شیعه در این کشور میداند. او از شیخ صدوق نقل میکند که امام رضا در مسیر حرکتش از مدینه به مرو، در هر شهری از ایران که اقامت میگزید، مردم سراغش میآمدند و سؤالاتشان را از او میپرسیدند و امام رضا(ع) پاسخ آنها را براساس احادیثی میداد که راویانِ سندشان امامان پیش از او تا امام علی(ع) و پیامبر(ص) بودند و همین ارجاع به امامان، از عوامل توسعهٔ تفکر شیعی بود.[۶۲]
بهگفته وی، وجود امام در خراسان باعث آشنایی بیشتر مردم با شخصیت او بهعنوان امام شیعیان شد و همین، علاقمندان شیعه را روزبهروز بیشتر کرد. او، جایگاه علمی امام و علویبودن او را مهمترین عامل در توسعهٔ مذهب شیعه در ایران میشمارد.[۶۳]
همچنین شرکت امام در مناظراتی که مأمون میان امام و مخالفانش در زمینههای امامت و نبوت برپا میکرد و برتری امام در آنها شخصیت علمی امام را به مردم نشان میداد. یکی از شواهد در این زمینه حدیثی است که شیخ صدوق نقل کرده و طبق آن، به مأمون خبر دادند امام رضا جلسات کلامی برگزار میکند و مردم جذب او شدهاند و مأمون دستور داد مردم را از جلسه امام بیرون کنند.[۶۴]
در شهرها و مناطق مختلف ایران، بناهایی همچون مسجد و حمام و قدمگاه، بهنام امام رضا نامگذاری شده که محل استقرار او در مسیر حرکتش به مرو بوده و جعفریان این را از شواهد تأثیر آمدن امام رضا(ع) به ایران در گسترش شیعه در این کشور میداند.[۶۵] از جملهٔ این بناها مسجد امام رضا در شهر اهواز، قدمگاههای منسوب به او در شهرهای مختلف همچون شوشتر و دزفول و یزد و دامغان و نیشابور و نیز حمام رضا در نیشابور است.[۶۶] او مینویسد هرچند ارتباط برخی از این مکانها با امام رضا ممکن است درست نباشد، علاقهٔ شیعی مردم ایران را نشان میدهد.
نحوه شهادت امام رضا علیه السلام
گزراشهای متفاوتی در خصوص نحوهٔ درگذشت امام رضا در دست است. برپایهٔ کتاب تاریخ یعقوبی (تألیف: قرن۳ق)، مأمون از مرو به قصد رفتن به بغداد خارج شد و امام رضا را که ولیعهدش بود با خود همراه کرد.[۶۸] وقتی به طوس رسیدند، امام رضا بیمار شد و پس از سه روز، در قریهای به نام نوقان درگذشت. همو مینویسد گفته شده علی بن هشام سردار مأمون، با انار امام را مسموم کرد.[۶۹] طبری، مورخ اهلسنت هم در تاریخش (تألیف: ۳۰۳ق) صرفاً گزارش کرده که امام در حال خوردن انگور بود که ناگهان جان باخت.[۷۰]
شیخ مفید متکلم و فقیه شیعه، در تصحیحالاعتقاد، با تردید، از کشتهشدن امام رضا سخن گفته است؛ اما احتمال کشتهشدن او را قوی دانسته است؛[۷۱] اما در کتاب دیگرش، الارشاد، روایتی نقل کرده که طبق آن، امام رضا، بهدستور مأمون با آب انار مسموم شده است.[۷۲] شیخ صدوق هم روایاتی نقل کرده که برپایهٔ آنها مأمون امام رضا را بهوسیلهٔ انگور[۷۳] یا انار[۷۴] یا با هردو[۷۵] مسموم کرده است. برای اثبات شهادت او به روایت ما منّا إلا مقتولٌ شهیدٌ که بر شهادت همه ائمه دلالت دارد[۷۶] نیز استناد میشود.[۷۷]
سید جعفر مرتضی عاملی، مورخ، نوشته است عالمان شیعه، بهجز اندکی، اتفاقنظر دارند که امام رضا بهدستور مأمون به شهادت رسیده است. همچنین بسیاری از عالمان و مورخان اهلسنت هم معتقدند یا بیشتر احتمال میدهند که او به مرگ طبیعی از دنیا نرفته است
برخی از ویژگیهای رفتار کاربردی امام رضا اشاره میشود:
۱٫ اخلاق حسنه
امام رضا (ع) به اخلاق و رفتار نیکو بسیار اهمیت میدادند. ایشان با مردم با احترام و محبت رفتار میکردند و همواره سعی میکردند در تعاملات خود، اخلاق اسلامی را رعایت کنند. این رفتار به ایجاد روابط مثبت و سازنده کمک میکرد.
۲٫ علم و دانش
امام رضا (ع) به علم و دانش بسیار اهمیت میدادند و خود نیز عالم بزرگی بودند. ایشان به ترویج علم و آگاهی در جامعه پرداخته و با برگزاری جلسات علمی و بحث و گفتگو، به گسترش دانش در میان مردم کمک میکردند. این رویکرد به ارتقاء سطح فکری و فرهنگی جامعه کمک میکرد.
۳٫ توجه به نیازمندان
امام رضا (ع) همواره به نیازمندان و مستمندان توجه داشتند. ایشان در طول زندگی خود به کمک به فقرا و یتیمان اهمیت میدادند و تلاش میکردند تا به نیازهای اجتماعی پاسخ دهند.
۴٫ تسامح و مدارا
امام رضا (ع) در برخورد با مخالفان و اهل تسنن، تسامح و مدارا را سرلوحه کار خود قرار میدادند. ایشان به دنبال گفتگو و تبادل نظر بودند و همواره سعی میکردند با منطق و استدلال، به تبیین حقایق بپردازند.
۵٫ نقش در سیاست و اجتماع
امام رضا (ع) در زمان خود به عنوان یک شخصیت سیاسی و مذهبی شناخته میشدند. ایشان با توجه به شرایط اجتماعی و سیاسی زمان، به حفظ وحدت مسلمانان و جلوگیری از تفرقه میان آنها اهتمام داشتند.
۶٫ ترویج دعا و عبادت
امام رضا (ع) به دعا و عبادت اهمیت زیادی میدادند و همواره مردم را به یاد خدا و دعا تشویق میکردند. ایشان به عنوان یک الگو، مردم را به تقویت ارتباط با خداوند دعوت میکردند.
نتیجهگیری
سیره و رفتار امام رضا (ع) به عنوان یک الگوی عملی و اخلاقی، میتواند به مسلمانان و پیروان ایشان در زندگی روزمره کمک کند. توجه به اخلاق، علم، کمک به نیازمندان و تسامح در برخورد با دیگران از جمله ویژگیهایی است که میتواند در زندگی فردی و اجتماعی ما تأثیرگذار باشد.